ATANARIH - GOTSKI KRALJ

Atanarih ili Atanarik (umro 25. januara 381) je bio poglavar gotskog plemenskog saveza Tervinga. Po rimskim izvorima nosio je titulu sudije odnosno bio je poglavar kome je bilo podčinjeno više gotskih kraljeva.


Atanarih je verovatno poticao iz ugledne porodice, s obzirom na to da savremenik događaja, orator Temistije navodi kako je Konstantin Veliki podigao spomenik Atanarihovom ocu u Konstantinopolju. Temistije, doduše, ne navodi da li je Atanarihov otac bio gotski vođa, ali sama činjenica da mu je rimski car podigao spomenik govori o njegovom ugledu. Eunapije iz Sarda, kao i Zosim, pominju Atanariha kao vođu kraljevskog klana Skita1.

Identitet Atanarihovog oca moguće je utvrditi samo hipotetički. Kada je 332. cezar Konstantin II porazio Gote na donjem Dunavu mir je sklopljen pošto su varvari predali taoce, između ostalih i neimenovanog sina kralja Arijariha. Za nepouzdanog Jordanesa, istoričara 6. veka, Arijarih je bio Atanarihov deda. Međutim, pošto je Jordanes želeo da gotsku istoriju prikaže po svaku cenu kao linearnu i kontinuiranu, ova vest iz poznog izvora ne uživa poverenje u današnjoj istorijskoj nauci.[2] Jedino što znamo o Atanarihovom ocu je u stvari vest koju je preneo Temistije da je boravio u Konstantinopolju. Iz toga se ne može bez spekulacija izvesti da je u pitanju bio baš Arijarihov neimenovani sin. Prema Amijanu Marcelinu, Atanariha je njegov otac u mladosti zakleo da nikada ne stupi nogom na rimsku teritoriju.

Atanarih i Valens

Kada se 365. Prokopije, rođak po majci cara Julijana (361—363) proglasio za cara u Konstantinopolju nekoliko gotskih kraljeva mu je uputilo pomoć od 3.000 ratnika. Prokopije se izdavao za Konstantinovog potomka i Goti su smatrali da su po sporazumu iz 332. dužni da mu pošalju pomoć. Legitimni car Valens je ipak okončao uzurpaciju u maju 366. godine pre nego što su Goti uspeli da se priključe Prokopijevoj vojsci. Valens je ove Gote zarobio, a zatim je od gotskih poglavara zatražio objašnjenje. Po Eunapiju, odnosno Zosimu, na carev poziv odgovorio je Atanarih koji je pokazao zvanično Prokopijevo pismo i izgovorio se time da su uzurpatora Goti smatrali za legitimnog cara iz Konstantinove porodice. Valens je odbio da prihvati izvinjenje i da otpusti gotske ratnike, nego ih je zadržao u svojoj službi i razmestio ih po garnizonima Trakije. Zatim je počeo da priprema pohod protiv Gota kako bi povratio ugled i kaznio varvare zbog kršenja prethodnog mirovnog sporazuma.

Po vestima savremenika događaja Amijana Marcelina, Valens je lično prelazio Dunav 367. i 368. godine, ali nije uspeo da ostvari upečatljiviji uspeh. Tek u trećem pohodu 369. godine Valens je prešao reku kod Noviodunuma u Dobrudži i prvo je napao Grejtunge negde u današnjoj Besarabiji, a zatim je uspeo da nametne otvorenu bitku Atanarihu i njegovim ljudima. Atanarih, za koga Amijan dosta neprecizno kaže da je bio tada najmoćniji vladar (među Gotima), dao se u bekstvo posle prvobitnog lakšeg sukoba sa Rimljanima. Pošto je ratna sezona već bila poodamkla, Valens se nije upustio u gonjenje Atanariha već se vratio u zimovnik u Marcijanopolj (danas Devnja u Bugarskoj).

Trogodišnje prisustvo rimske vojske u Gotiji, kao i stalna pustošenja i ratni napori doveli su Gote u tešku oskudicu. Prilike su pogoršale pošto je Valens izvršio blokadu granice kojom je onemogućena dotada plodna trgovina duž Dunava između Gota i carskih podanika. U pozno leto 369, nakon što su Goti uputili nekoliko poslanstava caru, mir je sklopljen i najposle utanačen na susretu između Valensa i Atanariha. Poštujući Atanarihovu zakletvu koju je dao ocu na samrti da neće nogom kročiti na rimsku teritoriju, a opet čuvajući i svoje dostojanstvo da kao rimski car ne ide na noge varvarskom poglavaru, Valens je organizovao susret na sredini Dunava. Dok je car bio sa svojim gardistima u brodu na vesla, sa druge strane bio je Atanarih sa svojom pratnjom, isto tako u brodu. Valens je ovim sporazumom ograničio slobodnu trgovinu Gota sa dunavskim provincijama i sveo je na dva inače neimenovana grada. Goti su takođe morali da pristanu na davanje talaca i prestanak isplaćivanja novčanih subvencija. Po Sokratu Sholastiku, istoričaru crkve sa početka 5. veka, Valens je nakon sklapanja mira počeo da planski šalje arijanske misionare u Gotiju. Nakon toga, u rano proleće 370. avgust Valens je krenuo na istok carstva zbog sve jačeg pritiska Persijanaca.

Što se Atanariha tiče, sporazum iz 369. je bio dosta nepovoljniji za Gote od sporazuma sklopljenog 332. sa carem Konstantinom, te je vrlo moguće da je zbog toga Atanarih počeo da gubi popularnost i pristalice. Obnovu svog autoriteta Atanarih je izgleda započeo progonom hrišćana koji su posmatrani kao prorimski elemenat unutar gotskog društva. Oko 370. godine, izbio je sukob sa drugim vođom Tervinga, Fritigernom koji je verovatno ustao u zaštitu arijanskih hrišćana i koga je pomogao vizantijski car. Fritigern je u znak zahvalnosti prihvatio arijansko hrišćanstvo, veru koju je ispovedao car Valens. Sokrat Sholastik, Zosim i Sozomen pominju ovaj sukob, dok Amijan Marcelin ne beleži nikakvu vrstu sukoba između ove dvojice tervinških vođa. U svakom slučaju, progon hrišćana koji je Atanarih pokrenuo uneo je dalju nestabilnost u tervinško društvo, doveo do rasparčavanja dotada jedinstvenog plemenskog saveza i ponovnog uplitanja Rimljana koji nisu propustili priliku da vojno pomognu Fritigerna.

Najezda Huna

Huni, Rimljanima dotada nepoznata skupina varvara, su 375. prešli Don i zajedno sa potčinjenim Alanima napali Grejtunge, drugi veći gotski savez koji nam je poznat. Pošto su dvojica kraljeva Grejtunga stradali u borbi sa Hunima, bar deo ovih Gota je pod vođstvom Alateja i Safraka, staratelja maloletnog kralja Videriha, krenuo u seobu zapadno od Dnjestra. Atanarih je navodno tek u tom trenutku saznao za događaje na istoku i ulogorio se na obali Dnjestra sa namerom da se odupre Hunima. Zatim je poslao izvidnicu na istok preko reke, ali su Huni u toku noći zaobišli izvidnicu, prešli reku i izvršili direktan napad na Atanarihove ratnike. Atanarih je, iznenađen ovim prepadom, ipak uspeo da se izvuče uz minimalne gubitke.

Nakon ovog poraza, Atanarih je okupio veliku grupu dunavskih Gota između reka Siret i Prut i počeo da utvrđuje južno krilo centralne moldavske visoravni duž toka reke Prut sve do ušća u Dunav. Međutim, Huni su ih opet napali i samo zahvaljujući velikom plenu koji su nosili sa sobom, Atanarihova vojska je izbegla najgoru sudbinu.

Glad je zavladala među Atanarihovim sledbenicima koji su se nalazili u nezavidnoj situaciji, nesposobni da se suprotstave novom neprijatelju. Atanarih je bivao sve nepopularniji — rat protiv Valensa i nepovoljan sporazum, kao i progon hrišćana koji je sledio u jednoj verski podeljenoj zajednici narušili su njegov ugled, da bi se sada pokazao nesposobnim da odbrani gotski narod od napadača. Atanariha su stoga njegovi dotadašnji sledbenici počeli ubrzano da napuštaju. Većina Tervinga je izgleda želela da se pred Hunima skloni na teritoriju carstva i u rano proleće 376. veće grupe Tervinga su se pojavile na obali Dunava tražeći da im se odobri prelazak u rimsku Trakiju. Po Amijanu Marcelinu pregovore sa rimskim vlastima vodila su dva kralja, Alaviv i Fritigern, koji je od ranije bio poznat Rimljanima. Pored ove, veće grupe Tervinga, na Dunavu se pojavila i jedna manja grupa koju je predvodio Atanarih. On je navodno razmišljao da takođe zatraži da mu se odobri prelazak na rimsko tle, ali se ustručavao da pošalje molbu Valensu računajući da će ga car odbiti kao starog neprijatelja i pritom dodatno poniziti. U kasno leto 376. Valens je iz daleke Antiohije odobrio da se dozvoli prelazak Gotima koje su predstavljali Alaviv i Fritigern. Ubrzo pošto je većoj grupi Tervinga dozvoljen prelazak, na Dunavu su se pojavili i Viterihovi Grejtunzi koji su takođe molili da ih Valens primi. Atanarih je ostao na Dunavu sa svojim pristalicama, kojih je moglo biti od 3.000 do 5.000 ljudi [3], a zatim se, kada je Grejtunzima odbijen prelazak reke, povukao severno od reke i sklonio u Karpate.

Pad i smrt

Između 376. i 380. godine Atanarih i njegovi ljudi su se naselili na teritoriji sa koje su rasterali Sarmate i koja se nalazila negde na Karpatima. Međutim, 380. godine, Atanariha su, na Fritigernovo podsticanje, oterali njegovi ljudi, nakon čega je bivši tervinški vođa otišao u Konstantinopolj. U međuvremenu, Valens je ubijen u borbi sa Gotima kod Hadrijanopolja (današnje Jedrene na granicu Bugarske i Turske) 378. i istočnorimski presto je 379. zauzeo Teodosije I. Pošto su se Goti, kojima je Valens 376. odobrio naseljavanje na rimskim teritorijama, nakon bitke razišli u potrazi za plenom po centralnom Balkanu, Teodosije je sa novookupljenom vojskom morao da sa njima vodi neizvesnu borbu. Atanariha je stoga car Teodosije I veoma lepo dočekao i ugostio 14. januara 381. godine u istočnorimskoj prestonici Carigradu. Nekadašnji vrhovni poglavar Tervinga Atanarih sada je spao na najodaniju malobrojnu pratnju i nije imao nikakav uticaj na Gote koji su harali po rimskim provincijama. Pošto je bio politički bezopasan, Atanarih je bio od koristi novom caru koji se nije mogao pohvaliti ubedljivijom pobedom nad Gotima. Teodosije je dobrovoljnu predaju starog Atanariha mogao predstaviti kao pravu pobedu nad dotada neporaženim varvarinom, dok se, sa druge strane, predstavio razjedinjenim Gotima kao zaštitnik njihovog starog poglavara. Nešto kasnije, 25. januara 381. godine, Atanarih je umro, a Teodosije mu je priredio svečani sprovod koji je obavljen po rimskim i hrišćanskim obredima. I na ovaj način Teodosije je želeo da potvrdi preimućstvo nad Atanarihom. Gote iz Atanarihove pratnje Teodosije je zadržao u svojoj službi.

Atanarih i hrišćani

Atanarik je bio poznat po surovim progonima hrišćana. Još je Atanarihov otac 348. proganjao arijanske hrišćane, među kojima se nalazio i Ulfila, episkop Gota i prevodilac Svetog pisma na gotski za koji je osmislio i posebno pismo. Progonjene arijance je prihvatio Konstancije II (337—361) i dodelio im zemlju na severu današnje Bugarske, odakle je Ulfila radio na širenju arijanstva do kraja svog života. Atanarih je pokrenuo drugi značajniji progon hrišćana među Tervinzima odmah nakon sklapanja sporazuma sa Valensom 369. godine koji je trajao barem do 372. godine. Kao što je već spomenuto, Valens je posle 369. počeo da šalje arijanske misionare u krajeve severno od Dunava. Za razliku od ranijeg progona, hrišćanski mučenici koji su postradali tokom Atanarihovog progona nisu bili su arijanci, već pristalice nikejskog hrišćanstva. Najpoznatiji mučenik bio je sveti Sava Gotski koji je postradao 12. aprila 372. pošto je bio podvrgnut višednevnom mučenju jer je odbio da jede meso životinja žrtvovanih u gotskim paganskim obredima. Pored toga, lista mučenika sačuvana je i u Kiziku u Maloj Aziji gde su relikvije mučenika bile prebačene zahvaljujući brizi izvesne Dulcile, ćerke gotske kraljice Gate. Ovaj progon je iskoristio Fritigern u borbi protiv Atanariha, ustavši u odbranu progonjenih hrišćana, da bi zatim, u znak zahvalnosti za podršku koju mu je pružao Valens, takođe prihvatio arijanstvo. Nije u potpunosti jasno ni kada se tačno Fritigern pokrstio, ni da li je njegovo preobraćenje bilo jedini i glavni razlog da zarati sa Atanarihom ili se na promenu vere opredelio pošto je primio Valensovu vojnu pomoć. Hrišćanstvo je uzrokovalo podele u gotskom društvu i među samom elitom tako da pored kraljeva koji su sprovodili progon, poput Viguriha i Rotesteja, koji su nam poznati iz Savinog žitija, bilo je i sledbenika hrišćanske vere bilo u arijanskom ili u nikejskom vidu.

Atanarihova titula i položaj

Atanarih je, kao što je navedeno, u rimskim izvorima titulisan kao sudija (lat. iudex), dok ga je Ambrozije Milanski krajem 4. stoleća nazvao i sudijom kraljeva (lat. iudex regum). U određivanju Atanarihovog položaja unutar gotskog društva glavni problem predstavlja nepoznavanje gotske terminologije i društvenih odnosa u 4. veku, odnosno poznavanje gotske, kao i istorije ostalih varvarskih naroda, isključivo iz vizure grčko-rimskih autora. Ukoliko prihvatimo tumačenje da je gotska reč za sudiju (got. tiudans) korišćena u prevodu crkvenog kalendara kako bi se prevela grčka reč vasilevs (grč. Βασιλεύς) tj. car, to bi predstavljalo značajan indikator Atanarihovog društvenog položaja[4]. Pored sudije, među Tervinzima je postojalo i više kraljeva poput Viguriha i Rotesteja, ali i poglavara nižeg ranga.

Pošto se Atanarih morao ocu zakleti da neće stupiti na rimsko tlo, moguće je da je pre svega zakletva bila deo inicijacije i da je pored toga titula sudije bila nasledna unutar iste porodice[5]. U nauci se dosta spekulisalo o obimu Atanarihove vlasti, ali o tome ne postoji konsenzus. Procene kreću od toga da tervinški sudija bio nominalni glavešina koji je posredovao između zavađenih klanova i poglavara, do ocene da je u pitanju bio gotovo nasledni monarh. Sa druge strane, primeri zabeleženi u Stradanju Svetog Save Gotskog pokazuju da je vrhovni poglavar Tervinga mogao da naloži aristokratiji da sprovede progon hrišćana, ali se tu njegova uloga završavala. Naime, u plemenskom društvu Tervinga međusobna solidarnost pripadnika iste seoske zajednice bila je jača i od volje velikaša i od verskih razlika.

"Istorijska biblioteka"